. - Nabożeństwa do św. Józefa

Historia kultu św. Józefa w Polsce wskazuje, że koncentrował się on wokół świąt liturgicznych, obchodzonych ku jego czci. Przejawiał się zaś w różnych praktykach nabożnych. Praktyki te przygotowywały czcicieli św. Józefa do lepszego przeżywania jego świąt i przedłużały je w czasie. Kult liturgiczny św. Józefa przyjmował się w Polsce stopniowo. Rozwijał się w ciągu XV i XVI wieku. Znane są dziś formularze mszalne i modlitwy godzin kanonicznych o "Żywicielu Pańskim" już z XV wieku. Kult ten w Polsce, podobnie jak zresztą w całym Kościele, był początkowo kultem wewnątrzkościelnym (festum chori). Najwcześniej pojawił się w Krakowie i Wrocławiu (koniec XIV w.), następnie we Włocławku i u augustianów (XV w.), później w Gnieźnie, Płocku, Poznaniu i w klasztorach cystersów, dominikanów, paulinów i norbertanów (XVI w.).

W miarę jak rozpowszechniał się w Polsce kult liturgiczny św. Józefa, zataczając coraz szersze kręgi, budziła się dla niego cześć w jej mieszkańcach. Przejawiała się ona w nadawaniu imienia Józef na chrzcie, zakładaniu bractw św. Józefa 4, wznoszeniu świątyń pod jego wezwaniem, w kulcie jego obrazów, połączonym nieraz z ruchem pielgrzymkowym. Do lepszego poznania biblijnej postaci św. Józefa przyczynił się z pewnością polski przekład Pisma św., dokonany przez ks. Jakuba Wujka z Wągrowca. Przekład ten cieszył się w XVII w. wielką poczytnością. Nie bez znaczenia były również, ogromnie wówczas popularne, Źywoty Świętych ks. Piotra Skargi Pacwęskiego wraz z Żywotem Św. Józefa, Oblubieńca Matki Bożej z Pisma św. Wyłożonym. Ponadto istniał wówczas zwyczaj wygłaszania kazań ku czci Świętych Pańskich, w ramach specjalnych nabożeństw. Kazania takie, wygłaszane ku czci św. Józefa, szerzyły i pogłębiały w społeczeństwie polskim pobożność józefową.

Wszystkie wymienione wyżej dane historyczne wskazują na to, że kult św. Józefa w Polsce w XVII w. był już zjawiskiem społecznym. A więc w okresie polskiego baroku, który obfitował w przeróżne formy nabożeństw o charakterze ludowym. Odprawiano je tak w miastach, jak i po wioskach. W miastach miały one bardziej uroczystą formę. Odprawiano je tam ,,z wystawieniem Najświętszego Sakramentu, z kazaniami i procesyjami wewnątrz kościoła". Schodzili się na nie "gromadnie prawowierni obojej płci, a nawet wielcy panowie i panie". Po wioskach zaś lud schodził się razem z dziedzicami czy szlachtą "na nabożeństwo, pospolicie z litaniów różnych i pieśni tudzież modlitw złożone". Gdy szlachcic nie miał swojego kapelana, "tedy sam z domownikami swymi nabożeństwo wieczorne odprawował". Uczestniczyła w nich także czeladź i wszyscy wolni od pracy.

Okazją do urządzania podobnych nabożeństw ku czci św. Józefa, były jego święta. Książeczki do nabożeństwa, wydawane w Polsce w XVII i XVIII wieku, a w całości poświęcone jego czci, podają następujący ich zestaw:

1. Święto Zaślubin św. Józefa z Najświętszą Maryją Panną, obchodzone dnia 23 stycznia lub w trzecią niedzielę po Epifanii.

2. Święto ucieczki do Egiptu, obchodzone w niedzielę zapustną.

3. Święto główne i uroczyste, obchodzone 19 marca.

4. Święto znalezienia dwunastoletniego Pana Jezusa w Świątyni jerozolimskiej między uczonymi w prawie, obchodzone w niedzielę białą.

5. Święto śmierci św. Józefa, obchodzone w trzecią niedzielę po Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny.

6. Święto oczekiwania na narodzenie Pana Jezusa przez Maryję i Józefa, obchodzone w ostatnią niedzielę adwentu.

7. Święto opieki św. Józefa, obchodzone w trzecią niedzielę po Wielkanocy.

Każde z tych świąt na swój sposób ukazywało wiernym postać św. Józefa. Główne święto (19 marca) ukazywało go przede wszystkim jako męża Bogarodzicy Dziewicy i Żywiciela Pańskiego. Pozostałe święta uzupełniały ten podstawowy obraz, ukazując go czy jako zaślubionego Najświętszej Dziewicy, czy jako oczekującego narodzin Zbawiciela, którego będzie przybranym ojcem, lub też jako opiekuna Kościoła.
Pobożność ludowa obudowała te święta swoimi nabożeństwami. Takimi były na przykład: "Nabożeństwo na Uroczystość Zaślubin Najśw. Maryi Panny z Józefem.", "Nabożeństwo na Tajemnicę ucieczki Józefa z Panem Jezusem do Egiptu", "Nabożeństwo na Tajemnicę znalezienia między Doktorami Pana Jezusa", "Nabożeństwo na Uroczystość Opieki Józefa.", "Nabożeństwa na pamiątkę szczęśliwego, skonania Józefa S.", "Nabożeństwa na Tajemnicę oczekiwania Narodzenia Pana Jezusa". Każde z tych nabożeństw składało się z godzinek, litanii dostosowanych do obchodzonej tajemnicy oraz pieśni nabożnych.

Praktyki nabożne

Wiele praktyk nabożnych pochodzi z chrześcijańskiego Zachodu. I tak, kapucyn Jan de Fano zapoczątkował zwyczaj codziennego odmawiania siedmiu Ojcze nasz na uczczenie siedmiu boleści św. Józefa, do których, pod koniec XVI w. dodano siedem radości św. Józefa. W tym czasie powstało tam kilka wersji Litanii do tego Świętego. W XVII w. pojawiły się godzinki i koronki w kilku wersjach, nabożeństwa środowe i nowenny. W XVIII w. w Portugalii i Brazylii znane było nabożeństwo do trzech: serc: Jezusa, Maryi i Józefa. W XIX w. doszedł do tego miesiąc marzec, jako miesiąc św. Józefa, oraz ożywienie ruchu pielgrzymkowego do jego sanktuariów.

Litanie do św. Józefa pojawiły się w Polsce w XVII wieku. Znane były w różnych wersjach, jak: Litania o siedmiorakim wylaniu Krwie Przenayświętszey y Ranach Przenayświętszych Pana Jezusa, którego Józef wypiastowało. Litania o Oblubienicy Józefa, Litania do św. Józefa.z Oycow ss. Kościoła Bożego, Litania do krewnych Jezusa." Maryey y Józefa, Litania o św. Józefie z Pisma ŚW. Litania o św. Józefie, Litania do św. Józefa, Litania do serca św. Józefa i inne znajdujące się w modlitewnikach.
Godzinki a św. Józefie rozwijały się w Polsce ad pierwszej połowy XVII wieku. Najstarsza ich wersja ukazała się drukiem w Krakowie w 1645 roku . Była to równocześnie wersja najbardziej popularna, o czym świadczy częstotliwość jej występowania w modlitewnikach. Istniały też godzinki związane z różnymi świętami, jak: godzinki o zaślubinach św. Józefa, godzinki na uroczystość Opieki św. Józefa, godzinki na tajemnicę oczekiwania narodzenia Pana Jezusa. Godzinki na tajemnicę Ucieczki św. Józefa z Panem Jezusem do Egiptu, godzinki na tajemnicę znalezienia Pana Jezusa między doktorami, godzinki na pamiątkę szczęśliwego skonania św. Józefa, godzinki o św. Józefie i inne.

Koronka do św. Józefa znana była w Polsce, w różnych odmianach, w XVIII wieku. Dzieliła się ona z reguły na siedem części, ponieważ była koronką ,,z siedmiorakim powinszowaniem Jemu wielkiey przed Bogiem zacności", bądź też na uczczenie siedmiu jego radości i boleści. Odmawiano ją prywatnie lub też recytowano czy śpiewano wspólnie. Polskie pieśni nabożne ku czci św. Józefa pojawiły się w połowie XVII wieku. Wchodziły one w skład nabożeństw o charakterze bardziej uroczystym. Ich liczba stale wzrastała. Oprócz tłumaczeń, rosła również twórczość rodzima, zwłaszcza w XVII wieku.

Jak wynika z modlitewników, w skład omawianych nabożeństw wchodziły przede wszystkim różne formuły modlitewne. Treściowo związane były z różnymi tajemnicami z życia św. Józefa i obchodzonymi świętami. Przepych nabożeństw w okresie baroku był czyimś zwyczajnym. Troszczono się o wspaniałą dekorację, o bogate naczynia i paramenty, o niezliczone światła i śpiewy wraz z pieśniami nabożnymi. Zgodnie z duchem czasu, także nabożeństwa ku czci św. Józefa odbywały się z wielką okazałością, do czego słowem i przykładem zachęcała św. Teresa z Avila.

Septenna

Najstarsze nabożeństwo do św. Józefa w Polsce to septenna. Mniej więcej od połowy XVII w. septennę praktykowały klasztory karmelitańskie. Potem dołączyły się bractwa i coraz liczniejsi czciciele św. Józefa. Wśród czcicieli św. Józefa cieszyła się ona wielką popularnością. Podstawowe wiadomości o niej znaleźć można dość często ,w książeczkach do nabożeństwa.
Podstawową treścią septenny było rozważanie siedmiu boleści i radości św. Józefa. Siedem boleści to:

spostrzeżenie u Maryi tajemniczej dla niego ciąży
narodzenie się Jezusa w wielkim ubóstwie i nędzy
obrzezanie Jezusa
prorocze słowa Symeona o przyszłej męce Jezusa i cierpieniach jego Matki
ucieczka do Egiptu
szukanie 12-letniego Jezusa zagubionego w Jerozolimie podczas świąt Paschy.
Siedem radości Świętego Józefa to:
wyjaśnienie mu przez anioła, że Maryja poczęła Zbawiciela z Ducha Świętego
radosne śpiewy anielskie przy narodzeniu Jezusa
nadanie Zbawicielowi imienia Jezus
proroctwo Symeona o zbawieniu wielu narodów przez mękę Jezusa
przebywanie w Egipcie z uratowanym Jezusem
wyzbycie się obawy przed Archelausem, wskutek interwencji anioła
znalezienie 12-letniego Jezusa w świątyni jerozolimskiej między uczonymi w piśmie.

Nowenna

Nowenna do świętego Józefa przyjęła się w Polsce w pierwszej połowie XVIII wieku. Podstawowe wiadomości o niej. Poszczególne nabożeństwo nowenny miało następujący przebieg: wystawienie Najświętszego Sakramentu, czytanka o św. Józefie z dodatkowym opisem jakiegoś cudownego wydarzenia zdziałanego za jego przyczyną, następnie litania z dodatkowymi modlitwami, dziewięć razy Ojcze nasz, Zdrowaś Maryjo i Chwała Ojcu, pieśni o św. Józefie i ewentualnie suplikacje, błogosławieństwo i schowanie Najświętszego Sakramentu. Nowenna jak i septenna miały charakter błagalny.

Nabożeństwo marcowe

W XIX w. poświęcono św. Józefowi cały miesiąc marzec. To tzw. "nabożeństwo marcorwe" zapoczątkowane zostało w Rzymie w 1810 roku . Rozpowszechniało się zaś w całym Kościele za sprawą papieża Piusa IX, który "w ciężkich doświadczeniach swego zarządu Kościołem Bożym, czerpał moc i siłę w modłach do Najświętszej Dziewicy Maryi, której orzekł dogmat Niepokalanego Poczęcia, jako też w nabożeństwie do św. Józefa, Czystego Jej Oblubieńca. Te dwa nabożeństwa szczególniej wiernym zaleca. Zaraz w kilka miesięcy po ogłoszeniu dogmatu" Niepokalanego Poczęcia Maryi, przedstawił wiernym, reskryptem z dnia 15 czerwca 1855 nabożeństwo do Świętego Patryarchy Józefa, naznaczając na nie miesiąc marzec, i udarował je licznymi odpustami. Niedługo ,potem, bo w dniu 27 kwietnia 1865, nowemi łaskami ubogaca miesiąc Świętego Józefa pragnąc, aby tak samo był obchodzony jak miesiąc maj czci Maryi poświęcony, aby wierni zyskiwali takież same odpusty co w maju.

"Z pociechą serca witając tę nową łaskę Ojca Świętego, szczęśliwi jesteśmy, iż możemy stosownie do życzeń Stolicy Apostolskiej przedstawić wam, wierne dzieci Maryi, dzieci Kościoła, nową prześliczną Lilię, woniejącą wdzięcznie obok Jezusa i Maryi niewinnością, posłuszeństwem, to oto nowe nabożeństwo do świętego Józefa. Staraliśmy się w niem. we wszystkiem zastosować do modłów, jakie do Najsłodszego Serca Pana Jezusa w miesiącu czerwcu i do Najświętszej Dziewicy w miesiącu maju się odprawują i radzibyśmy, aby go także w podobny sposób odprawiano".

"Porządek zaś nabożeństwa można by zachować taki:

1. Odmówić Akt Poświęcenia się św. Józefowi.

2. Uwagę na ten dzień przypadającą, wraz z westchnieniem lub przynajmniej samo wesktchnienie.

3. Responsorium odpustowe: "Kto żyć pragnie ..." lub inną pieśń o świętym Józefie.

4. Jedną z litanii można by odmówić:
a) w poniedziałek i czwartek do Opieki świętego Józefa.
b) w wtorek i piątek do Serca Świętego Józefa.
c) w środę i sobotę zwyczajną litanię do Świętego Józefa wraz z modłami po nich zamieszczonymi z pozdrowieniem Świętego Józefa.

5. Wreszczcie, o ile czas wystarcza, można dodać godzinki, koronkę, pięć psalmów na cześć św. Józefa lub modły odpustami udarowane o siedmiu radościach i tyluż boleściach Św. Józefa, co wszystko poniżej zamieszczamy".

Z nabożeństwem marcowym związane są również pewne wymagania o charakterze ascetycznym, jak spowiedź i Komunia św., roważanie cnót św. Józefa, dodatkowe modlitwy, uczynki miłosierdzia i inne akty cnót.

Nabożeństwo środowe

Nabożeństwo środowe, odprawiane w każdą środę w ciągu roku, znane było i praktykowane w XVII wieku. Wywodzi się z klasztoru benedyktyńskiego Chalon we Francji. Z czasem przyjęło się również w Polsce. Stało się to prawdopodobnie około połowy XVIII wieku, kiedy bractwa św. Józefa rozwinęły swoją działalność. Ks. Jędrzej Kitowicz, przedstawiający posty prywatne i dobrowolne, tak pisze: Najpryncypalniejszy był post prywatny w środę; ten dzień bardzo wielką miał czcicielów swoich frekwencyją, ponieważ był od dwóch bractw uprzywilejowanym, od Bractwa Szkaplerza i od Bractwa Opieki św. Józefa. Z modlitewników wiadomo, że do postu dodawano także modlitwy, zwłaszcza litanię i pieśni nabożne ku czci św. Józefa. W kościołach, gdzie było bractwo, w każdą środę rano odprawiała się Msza św. uroczysta, a wieczorem specjalne nabożeństwo z okadzeniem figury św. Józefa, którą potem niesiono w procesji ze śpiewem pieśni: Szczęśliwy, kto Sobie Patrona.

Nabożeństwo codzienne ma charakter prywatny. Każda niemal książeczka do nabożeństwa zawiera bodaj jedną modlitwę do św. Józefa, przeznaczoną do prywatnego, nawet codziennego odmawiania. Czasem książeczki do nabożeństwa wyraźnie to zaznaczają przez tytuł: Nabożeństwo codzienne do św. Józefa. Charakter tego nabożeństwa pozwala dobierać sobie najrozmaitsze praktyki nabożne i formuły modlitewne.

Do nabożeństwa nieustającej czci św. Józefa zachęcał papież Pius IX w latach 1856 i 1861. Polega ono na tym, aby w ciągu roku, lub nawet w każdym miesiącu, wybrać sobie jeden dzień i poświęcić go w sposób szczególny Św. Józefowi. Zakłada się, iż wielka liczba takich czcicieli da w wyniku nieustającą cześć tego wielkiego patrona. Proponuje się w tym celu następujące ćwiczenia:

1. Spowiedź i Komunia św., gdy to możliwe, lub akt skruchy i komunia duchowa.

2. Słuchać pobożnie Mszy św. na pamiątkę ofiarowania Dzieciątka Jezus w świątyni jerozolimskiej.

3. Odprawić przez kwadrans rozmyślanie nad cierpieniami św. Józefa

4. Trwać przez cały dzień w zjednoczeniu z Józefem i myśl pobożną częsta zwracać ku niemu.

5. Zadać sobie jakieś umartwienie lub wypełnić uczynek miłosierny, dobra ciała lub duszy bliźniego mający na celu.

6. Odmówić siedem Ojcze nasz, Zdrowaś i Chwała Ojcu na uczczenie boleści i radości św. Józefa.

7. Zakończyć dzień odwiedzeniem Najśw. Sakramentu" .